Tomaszów Mazowiecki

W poniedziałek, 31 października odbędą się obchody 74. rocznicy likwidacji tomaszowskiego getta. Rozpoczną się one modlitwą ekumeniczną przy ulicy Zgorzelickiej 27 (godzina 16.45) w intencji wywiezionych do obozu zagłady w Treblince. Udział w modlitwie weźmie m.in. Naczelny Rabin RP, Michael Schudrich. Na godzinę 17.00 zaplanowany jest inspirowany prawdziwą historią spektakl pt.: „Listy z Getta” w reżyserii Kariny Góry i wykonaniu Miejskiego Teatru „Trzcina” (budynek przy ulicy Zgorzelickiej 27). Uroczystość zakończy koncert Michała Hochmana, który wystąpi w projekcie „Tych miasteczek nie ma już”. (Parafia NMP Królowej Polski, ul. Słowackiego 13/19). 

Getto w Tomaszowie Mazowieckim

Getto dla ludności żydowskiej w Tomaszowie Mazowieckim zorganizowane przez okupacyjne władze hitlerowskie w czasach II wojny światowej, utworzone zostało 3 maja 1940 dla ponad 15 tysięcy Żydów z Tomaszowa Mazowieckiego i okolic, zlikwidowane w dniach 30 października–1 listopada 1942 roku.

Początkowo getto nie zajmowało jednolitego obszaru, tworząc 3 osobne skupiska.

Zobacz mapkę tomaszowskiego getta

Pierwsze, największe skupisko znajdowało się po prawej stronie rzeki Wolbórki i obejmowało ulice po południowej stronie al. Marszałka Piłsudskiego i pl. Kościuszki.

Drugie średniej wielkości utworzono w rejonie ulicy Pierackiego, Długiej, św. Władysława, Gustownej i Warszawskiej.

Trzecie, najmniejsze skupisko położone było przy ulicy Szerokiej i Niebrowskiej.

W listopadzie 1941 roku zlikwidowano dwa mniejsze skupiska i utworzono jedno getto tomaszowskie.

Wiosną 1942 roku naziści (Gestapo, Schupo, Kripo) przeprowadzili trzy kolejne akcje eksterminacyjne:

27 kwietnia – akcja na działaczy politycznych, handlarzy i szmuglerów; – W akcji tej zabito wielu członków Bundu i Syjonistów.

6 maja – akcja na inteligencję i oficerów rezerwy. – W akcji tej zabito wielu nauczycieli, lekarzy, prawników, inżynierów.

7 maja – akcja na członków Judenratu. – Zabito między innymi prezesa Judenratu Lajbusia Warzagera i kilkunastu najważniejszych członków Rady Starszych getta tomaszowskiego.

Tomaszów Maz., Obcinanie brody i pejsów ortodoksyjnym Żydom

Akcje były prowadzone nocą i trwały do świtu dnia następnego. Miały one charakter zapobiegawczy. Naziści mordowali tych Żydów, których nazwiska znalazły się na uprzednio przygotowanych listach eksterminacyjnych. Hitlerowcy bali się możliwego oporu zbrojnego ze strony ludności getta tomaszowskiego, stąd też likwidowali wszystkich Żydów z doświadczeniem wojskowym, wykształconych i mających autorytet wśród mieszkańców getta, a także te osoby, które wykazywały swoistą odwagę i opanowanie (np. podczas szmuglowania żywności) i mogły stanowić ewentualne zagrożenie. Razem zabito około 80 osób.

Likwidacja getta

Getto zlikwidowano w dniach 30 października i 1 listopada 1942 roku. Naziści w dwóch turach wywieźli 14 tysięcy Żydów z Tomaszowa Mazowieckiego do obozu zagłady w Treblince. Zenon Neumark w następujący sposób opisuje deportację:

Był to typowy dzień październikowy, chłodny i ponury. Tego ranka około godziny dziesiątej, na wielkim placu sąsiadującym z fabryką mebli zaczęto gromadzić niemal połowę mieszkańców, od 6 do 7 tysięcy kobiet, mężczyzn i dzieci. Plac zapełniał się powoli i w milczeniu, Jakby w osłupieniu Żydzi siadali na ziemi, obok każdej rodziny leżała sterta walizek, skrzyń czy worków podróżnych. Z górnych okien fabryki obserwowaliśmy bezradnie stale rosnącą masę ludzi. Ci, którzy przyszli pierwsi, przebywali na placu kilka godzin. Bez jedzenia i wody, mając tylko to, co wzięli ze sobą, w lęku i niepewności co do własnego losu, czekali w bezruchu i ciszy. […] Późnym popołudniem zgromadzonych zaprowadzono na znajdującą się w odległości około trzech kilometrów stację kolejową i załadowano do wagonów bydlęcych, w których bez żywności, bez możliwości załatwienia potrzeb fizjologicznych, stali stłoczeni jak sardynki aż do zachodu słońca. Pod koniec dnia pociągi ruszyły w kierunku niewiadomego miejsca przeznaczenia. Dwa dni później, na początku listopada, miała miejsce deportacja drugiej części ludności getta.

Grupa Żydów prowadzonych do przymusowej pracy przez plac Kościuszki w Tomaszowie Mazowieckim

Pierwszy pociąg z żydowską ludnością Tomaszowa Mazowieckiem, który wyruszył 30 października w godzinach popołudniowych, dotarł do stacji Treblinka po czterech dniach apokaliptycznej podróży (2 listopada). Wspomnienia ocalonego z Treblinki tomaszowianina Bera Rajzmana (opublikowane w „Fołks-Sztyme” 1970, nr 46) ukazują tragiczny los wywiezionych:

Ale z Tomaszowa droga nasza prowadzi już tylko w jednym kierunku. Jechaliśmy 4 dni, 120 ludzi w jednym wagonie, można było tylko stać. 2 listopada przyjechałem do obozu. O selekcji już wiecie […]. Z całego transportu zostało nas tylko 25 osób przeznaczonych do noszenia ubrań. Reszta poszła do gazu.

Podczas deportacji Żydów hitlerowcy zatrzymali w tomaszowskich zakładach produkcyjnych około 1000 młodych i zdrowych pracowników żydowskich, których uznano za niezbędną siłę roboczą. Na niewielkim obszarze dawnego getta utworzono tzw. „małe getto”, które przekształcono w obóz pracy przymusowej dla Żydów w Tomaszowskich.

Źródło: Wikipedia.  

Spektakl inspirowany prawdziwą historią z tomaszowskiego getta

Na godzinę 17.00 zaplanowany jest spektakl w reżyserii Kariny Góry pt.: „Listy z Getta” inspirowany prawdziwą historią miłosną z tomaszowskiego getta i wykonaniu Miejskiego Teatru „Trzcina” (budynek przy ulicy Zgorzelickiej 27).

Spektakl inspirowany listami Aljuche Izraela Orenbacha zwanego „Lutkiem”, 19- letniego zasymilowanego, pochodzącego z Tomaszowa Mazowieckiego Żyda, do Edith Blau, pięknej 18- letniej Żydówki pochodzącej z Wolnego Miasta Gdańska.

Lutek to młody reżyser – amator, aktor, karykaturzysta, człowiek obdarzony wielkim talentem i urokiem osobistym. Przeżywa miłość swojego życia, poznając piękną Edith w Bydgoszczy. Wybuch wojny spowodował rozłąkę Lutka i Edith. Orenbach znalazł się w tomaszowskim getcie, zaś Edith u ciotki w Minden. Jedyną formą kontaktu stała się korespondencja. Lutek pisał po polsku, zaś Edith po niemiecku, co jednak nie było przeszkodą w regularnej wymianie listów.

Listy z getta

Chociaż spotkanie dwojga młodych w bydgoskiej przestrzeni przedwojennej trwało 2 miesiące, zrodziło uczucie, które jednocześnie dawało siłę, aby przetrwać najcięższe momenty, ale też było przyczyną wielkiego bólu i tęsknoty. Edith towarzyszyła ukochanemu w obrazach przez cały czas jego pobytu w getcie, tj. od 1919 r. do 1942 r. Ostatni list Lutka opatrzony jest datą 5 lutego 1942 r.

Orenbach pracował w gminie żydowskiej – Judenracie, jednocześnie podejmując próby reżyserii i realizacji spektakli w tomaszowskim getcie.

Bilety na spektakl w cenie 10 złotych do nabycia w siedzibie Miejskiego Centrum Kultury, Plac Kościuszki 18, tel./fax: 44 712-23-69

Uroczystość zakończy koncert Michała Hochmana, który wystąpi w projekcie „Tych miasteczek nie ma już”. (Parafia NMP Królowej Polski, ul. Słowackiego 13/19) Koncert poprzedzony będzie mszą o 18.00 w intencji wywiezionych do Treblinki – wstęp wolny. 

Cmentarz żydowski w Tomaszowie Mazowieckim

W poniedziałek 31 października brama cmentarza żydowskiego przy ulicy gen. Stefana Grota Roweckiego będzie otwarta cały dzień. Cmentarz żydowski w Tomaszowie Mazowieckim został założony w 1831 r. na działce przy ul. Smutnej, podarowanej społeczności żydowskiej przez hrabiego Antoniego Ostrowskiego.

W latach zagłady cmentarz stał się miejscem licznych egzekucji. Ofiary grzebano w zbiorowych mogiłach. Tu również składano zwłoki osób zmarłych lub zabitych na terenie miejscowego getta. Na cmentarzu pochowano między innymi 21 osób zamordowanych w dniu 21 marca 1943 r. w trakcie tzw. „Akcji Purimowej” oraz wieloletniego dozorcę cmentarza Jechi Ajzmana, zabitego przez Niemców w miejscu jego pracy.

Beate Kosmala – historyk badająca dzieje gminy żydowskiej w Tomaszowie Mazowieckim – tak opisała wojenne dzieje tej nekropolii:

„Żydowski cmentarz stał się miejscem zbiorowych mogił dla licznych żydowskich dzieci i dorosłych, którzy, przy straszliwym głodzie jaki powstał w getcie, wykradali się dla zdobycia żywności. Policjanci zabijali ich bez litości. Zwłoki zastrzelonych zbierała żydowska Służba Porządkowa. Ładowano je na konny zaprzęg i wieziono na cmentarz, a drogę znaczyły krwawe pasma pozostające na bruku miejskim. Na cmentarzu zakopywano zabitych bez żadnego rytuału i bez obecności ich bliskich. W ten sposób grzebano także zwłoki zmarłych na tyfus oraz ofiary nocnych egzekucji („akcja na inteligencji” i inne) w masowych grobach, bez oznaczenia miejsca pochówku”.

 

Przytoczmy też cytat z Księgi Pamięci Tomaszowa:

„Cmentarz żydowski zapełnił się wieloma grobami dorosłych i dzieci, bezlitośnie zabijanych przez policję za próby opuszczenia getta w poszukiwaniu żywności. Ciała były zbierane przez żydowską policję i układane na wozach, które w drodze na cmentarz pozostawiały na drodze plamy krwi. Krewnym nie zezwalano na udział w pochówku, nie było też ceremonii religijnych. Wozy opróżniano do bezimiennych masowych grobów, razem z ciałami zmarłych na tyfus i ofiar tortur.”

 

Podczas drugiej wojny światowej na polecenie okupanta część pomników nagrobnych wyrwano z cmentarza i użyto do prac budowlanych na terenie miasta. Niektóre z tych macew wróciły na cmentarz po wyzwoleniu. W 1999 r. na cmentarz przewieziono nagrobki wykorzystane do utwardzenia podwórka posesji przy ul. Mościckiego. Do dziś na powierzchni 2,9 hektara zachowało się około dwóch tysięcy nagrobków, z których najstarszy pochodzi z 1843 r. W ostatnich latach rozebrano budynek dawnego domu przedpogrzebowego. Teren jest otoczony murem.

Źródło: „Eksterminacja ludności żydowskiej w latach 1939-1945” –  Krzysztofa Tomasza Witczaka, Wikipedia, Wirtualny Sztetl, Tomaszów Mazowiecki Yizkor Book, Pasaże Pamięci, materiały własne

Skomentuj